نقش تغذیه در تامین رشد و تکامل کودکان و نوجوانان

دوران کودکی و نوجوانی از نظر رشد و تکامل دوران مهم و غیرقابل بازگشتی است. تغذیه مطلوب در این دوران فرصت تکامل مطلـوب را برای فرد فـراهم می آورد و رشـد مطلـوب فیزیکی و ذهنی او را میسر می سازد و از همه مهمتـر الگوی غذایی صحیح را تقریباً برای همه عمـر در او ایجـاد می کنـد. کودکانی که به خوبی تغذیه و مراقبت شده اند، انرژی کافی برای پاسخ دهی به محرک های اطراف خود و یادگیری از آنها را داشته و ارتباط بهتری را با محیط پیرامون خود و والدین و نزدیکان برقرار می کنند.

تغـذیه از تـولد تا 6 مـاهگـی از ویژگی های دوران شیرخوارگی، رشد جسمی و تکامل عصبی و روانـی است. نـوزادانی که به موقع( بعد از37 هفتگـی) متولد می شوند به طور متوسط 3000 تا 3300 گرم وزن دارند. در 3 تا 4 روز اول زندگی بدلیل از دست دادن آب بدن، وزن نوزاد حدود 200 تا 300 گرم کاهش می یابد، اما بعد از آن در سه ماه اول عمر هر ماه تقریبــاً 1 کیـلوگرم و در سه ماه دوم هر ماه حدود نیم کیلوگرم به وزن شیرخوار اضافه می شود. به عبارت دیگر وزن نوزادی که به موقع متولد شده باشد در چهارتا پنج ماهگی دوبرابر وزن تولدش خواهد بود. با افزایش سن کودک سرعت رشد او نیز کاهش می یابد. قد نوزاد طبیعی هنگام تولد حدود 50 سانتی متر است که در شش ماه اول عمر ماهانه به طور متوسط حدود 3 سانتی متر افزایش می یابد. شیر مادر می تواند به تنهایی تا پایان 6 ماهگی تمامی نیازهای غذایی کودکان را تامین کند بنابراین تمام شیرخواران تا شش ماهگی بایستی انحصـاراً با شیـر مادر تغذیه شوند تا رشد، تکامل و سلامت مطلوب داشته باشند و آن دسته از شیرخوارانی که به صورت انحصاری با شیرمادر تغذیه می شوند حتی در هوای گرم نیز نیـازی به آب ندارند. البتـه مصرف قطره، شربت حـاوی ویتامین و دارو مجاز است.

تغـذیه در سنین 6 تا 12 ماهگـی مشخصه اصلی رشد در این دوران از زندگی، رشد بیشتر دور سینه در 6 تا 9 ماهگی و رشد بیشتر اندام های بدن در 9 تا 12 ماهگی است. این در حالی است که در شش ماهه اول عمر، رشد سر بیشتر است. درصورتی که وزن شیرخوار در پایان 6 ماهگی در محدوده طبیعی قرار داشته باشد و شیر خوار با مشکل کندی رشد روبرو نباشد، شیرخوار بین 6 تا 9 ماهگی به طور متوسط ماهیانه 330 گرم و از 9 تا 12 ماهگی ماهانه 250 گرم افزایش وزن خواهد داشت. همچنین قد نوزاد طبیعی که در هنگام تولد حدود 50 سانتی متر است، در پایان 12 ماهگی باید به حدود 75 سانتی متر رسیده باشد. بعد از پایان سن 6 ماهگی نیاز تغذیه ای کودک تنها با خوردن شیرمادر تامین نمی شود و لازم است تا علاوه بر شیرمادر به کودک غذای کمکی نیز داده شود. البته همچنان شیر مادر تامین کننده بخش اعظمی از نیازهای شیرخوار است و حداقل 8 نوبت در شبانه روز باید شیرخوار با شیرمادر تغذیه شود. در حقیقت از 6 تا 12 ماهگی هنوز غذای اصلی شیرخوار شیرمادر است و غذاهای کمکی همراه با شیرمادر برای آماده سازی و تکامل روانی، اجتماعی کودک نقش بسزایی دارد.

تغـذیه در سنیـن 1 تا 2 سالگـی میزان رشد بعد از سال اول زندگی به طور چشم گیری کاهش می یابد به طوری که گرچه در پایان 1 سالگی وزن کودک 3 برابر وزن تولدش شده است اما در پایان سال دوم زندگی وزن کودک به چهار برابر زمان تولد هم نخواهد رسید.سرعت رشد قد نیز در این دوران در مقایسه با سال اول عمر کاهش می یابد به نحوی که در مقایسه با سال اول عمر که در حدود 25 سانتی متر به قد زمان تولد اضافه می شود رشد قد در سال دوم در حدود 12/5 سانتی متر است. نظر به اهمیـت ادامه تغـذیه با شیرمادر در این سنین ، در حـدود 30 درصد نیـازهای روزانه شیرخواران به انرژی در این سنین از طریق شیرمادر تامین خواهد شد. و مابقی آن باید از طریق غذاهای مصرفی شیرخوار که به تدریج شبیه غذاهای سفره خانوار خواهد شد تأمین شود. بر خلاف سال اول زندگی در این سنین تغذیه با شیرمادر بهتر است نیم تا 1 ساعت پس از صرف غذای کودک انجام شود و در حقیقت تغذیه از سفره خانوار بر تغذیه با شیر مادر اولویت دارد. اکثر مادران نگران ناکافی بودن غذای دریافتی کودک خود دراین سنین هستند. به این مادران باید توضیح داده شود که رشد و تکامل کودک و افزایش مطلوب وزن و قد کودک بهترین معیار جهت اطمینان از کفایت تغذیه ای شیرخوار است و اگر رشد ماهانه شیرخوار به اندازه کافی باشد نباید نگران عدم کفایت تغذیه شیرخوار باشند.

تغـذیه در سنیـن 2 تا 5 سـالگی سرعت رشد در این سنین در مقایسه با سال های اول زندگی کاهش محسوسی یافته است به طوریکه میزان افزایش وزن ماهانه درکودکان سالم در این سنین، ماهانه حدود 200 گرم و میزان افزایش قد در سنین 24 تا 36 ماهگی حدود 9 سانتی متر و بعد از آن سالیانه حدود 7 سانتی متر تا 5 سالگی است، به طوریکه قد کودکان در پایان 5 سالگی(60 ماهگی) به حدود 110 سانتی متر خواهد رسید.
برای تأمین انرژی و کلیه مواد مغذی مورد نیاز، برنامه غذایی این کودکان باید شامل ترکیبی از غذاهای مختلف متشکل از گروه های اصلی غذایی باشد. گروه های اصلی غذایی عبارتند از :
1/ گـروه نان و غـلات (شامل نان،برنج و ماکارونی) که تامین کننده انرژی، ویتامین های گروه B، آهن، فیبر و پروتئین مورد نیاز کودک است و بیشترین سهم غذای روزانه کودک را باید به خود اختصاص دهند.
2/ گروه سبزی ها و میوه ها که تامین کننده ویتامین ها ، املاح و فیبر مورد نیاز کودک است و در افزایش مقاومت بدن در برابر بیماری ها نقش دارد.
3/ گروه شیر و لبنیات ( شامل شیر،ماست، پنیر، کشک و بستنی) که تأمین کننده کلسیم، فسفر ، پروتئین، ویتامین های گروه B و ویتامین های A و D هستند.
4/ گروه گوشت و جانشین ها (شامل انواع گوشت ها، تخم مرغ، حبوبات و مغزها) که تأمین کننده پروتئین، آهن و روی مورد نیاز کودک هستند. آخرین گروه غذایی،چربی ها و قندها هستند که سهم بسیار کمی از برنامه غذایی را باید به خود اختصاص دهند. تنها در کودکانی که به خوبی وزن نمی گیرند می توان از کره یا روغن های گیاهی برای مقوی نمودن غذا استفاده نمود. در کودکانی که سرعت رشد مطلوب دارند استفاده بیش از حد از چربی ها می تواند با افزایش خطر ابتلا آنها به چاقی همراه باشد. برنامه غذایی مناسب کودکان این سنین باید روزانه حاوی 6 واحد از نان و غلات ، 5 واحد از گروه میوه ها و سبزی ها ( ترجیحا” 3 واحد سبزی و 2 واحد میوه ) ، 2 واحد از گروه شیر و لبنیات و 2 واحد از گروه گوشت و جانشین ها باشد . اندازه سهم هریک از گروه های غذایی به تفکیک سنین 24 تا 36 ماهگی و 36 تا 59 ماهگی در جدول تشریح شده است.

تغذیه در سنین مدرسه ( 6 تا 18 سالگی)
تغذیه مناسب در سنین مدرسه به جهت نقش آن در رشد فیزیکی و ذهنی و پیشرفت تحصیلی از اهمیت خاصی برخوردار است. به طور مثال در حدود 25 تا 30 % قد یک فرد بزرگسال در این سنین حاصل شده است. با توجه به اینکه سن بلوغ نیز در این دوران از زندگی قرار دارد توجه به شیوه صحیح زندگی دانش آموزان به طور اعم و الگوی غذایی آنها به طور اخص از اهمیت بیشتری برخوردار می باشد.
علاوه بر این شیوه زندگی و عادات غذایی افراد نیز در این دوران شکل می گیرد و بدین ترتیب شیوه زندگی و الگوی غذایی نوجوانان در این سنین می تواند نقش بسزایی در پیشگیری و کنترل بیماری های غیرواگیر در سال های بعدی زندگی داشته باشد . از سوی دیگر این دوران با چالش های متعددی نیز همراه است، دانش آموزان بخشی از زمان روزمره خود را در خارج از خانه سپری می کنند و به مصرف میان وعده های غذایی بیش از پیش رو می آورند. تاثیر پذیری آنها از دوستان و محیط پیرامون نیز می تواند منجر به برخی تغییرات در الگوهای رفتاری آنها از جمله رفتارهای تغذیه ای شود . علی رغم اهمیت بسیار زیاد این دوران در رشد و تکامل و همچنین شکل گیری عادات غذایی، مشکلات متعددی در تغذیه این گروه سنی وجود دارد که از جمله آنها می توان به مصرف نکردن صبحانه، مصرف غذاهای پرانرژی و فقیر از نظر برخی از مواد مغذی ، دریافت نامتعادل گروه های غذایی و به دنبال آن کمبود دریافت کلسیم ،آهن و برخی از ویتامین ها و همچنین اضافه وزن و چاقی اشاره نمود.
وزن پسران در این دوران تا 10سالگی سالیانه حدود 2 کیلوگرم
10تا 17 سالگی سالیانه حدود 4 کیلوگرم
17 تا 20 سالگی سالیانه حدود 1 تا 2 کیلوگرم افزایش می یابد .
در صورت وزن گیری مطلوب پس از 20 سالگی باید وزن را ثابت نگاه داشت.
وزن دختران
از 7 تا 14 سالگی سالیانه حدود 4 کیلوگرم
14 تا 17 سالگی سالیانه حدود 2 کیلوگرم افزایش می یابد.
صورت وزن گیری مطلوب پس از 18 سالگی باید وزن را ثابت نگاه داشت.
در پسران جهش رشد قدی در سنین مابین 13 تا 16 سالگی
در دختران جهش رشد قدی در سنین 10 تا 13 سالگی
در پسران قد تا 13 سالگی سالیانه 5 سانتی متر
از 13 تا 15 سالگی سالیانه 8 سانتی متر
از 15 تا 17 سالگی سالیانه 4 سانتی متر
از 17 تا 19 ساگی سالیانه 2 سانتی مترافزایش یافته و پس از آن رشد قدی متوقف می شود.
در دختران قد تا 13 سالگی سالیانه 6 سانتی متر
از 13 تا 18 سالگی سالیانه 1 تا 3 سانتی متر افزایش یافته و پس از آن رشد قدی متوقف می شود.
نیازهای تغذیه ای در این سنین وابسته به وزن، قد و سطح فعالیت بدنی فرد است . مصرف 3 تا 4 واحد لبنیات، مصرف حداقل 5 واحد میوه و سبزی و همچنین مصرف روزانه 120 تا 170 گرم از گروه گوشت و جانشین ها لازمه رشد مطلوب این سنین است.