انواع موریانه ها و طبقه بندی آنها نام موریانه Termite از ریشه لاتین Tarmes و Termes به معنی کرم های چوب خوار گرفته شده است.
موریانه ها با توجه به پراکنش و میزان خسارت، جزو آفات ملی و شهری طبقه بندی می شوند و به هیچ وجه مردم به صورت انفرادی و با شیوه های گذرا قادر به مهار این حشره نیستند. موریانه ها از دیر باز یکی از حشرات مشکل ساز برای انسان در فضاهای سبز، مجتمع های مسکونی شهری و روستایی و آثار و ابنیه تاریخی بوده اند. از آن جایی که این حشره تنوع زیستی بالایی دارد، در صورت عدم مدیریت صحیح جهت مهار آن، صدمات و خسارات فراوانی را وارد خواهد ساخت.
موریانه‌ها دارای دو نوع کلی هستند:
یک نوع به ساختمان ها حمله کرده و از چوب های موجود در منازل تغذیه می‌کند و نوع دیگر که در نواحی استوایی زندگی کرده و در بیابان‌ها برای خود مسکن می‌سازند.
این دسته لانه هایی بر روی خاک می سازند که به یک تپه شبیه است و ارتفاع آن ها گاهی به بیش از10 متر و قطرش به 3 متر می‌رسد و بسیار سخت و محکم است، به طوری که با کلنگ هم شکسته نمی‌شود.
اما موریانه های گروه اول خود سه نوع مختلف هستند که عبارتند از: • موریانه های زیرزمینی • موریانه های چوب خشک • موریانه های چوب مرطوب
در ایران بیشترین خسارت به ساختمان ها و چوب در منازل توسط موریانه های زیرزمینی ایجاد می شود.
∴ طبقات اجتماعی در کلنی موریانه ها
در اجتماع موریانه ها می توان سه شکل مختلف موریانه یافت که هر کدام وظایفی جداگانه دارند. این سه شکل را سه طبقه می گویند که عبارتند از طبقه موریانه سرباز، موریانه کارگر و موریانه های مولد یا جنسی. در واقع در حالت کلی این سه طبقه کلنی در دو گروه جنسی (شامل افراد جنسی نر و ماده ) و خنثی (شامل کارگرها و سربازها) قرار می گیرند. خسارت ناشی از این حشرات در مناطق گرمسیر به چوب و الیاف سلولزی به کار رفته در ساختمانها بسیار چشمگیر است؛ آنها به الوارها، کمد ها، دربها، دکورهای چوبی، کاغذهای دیواری، کابینتهای چوبی آشپزخانه، لباسها، کتابها و وسایل داخل انباری ها حمله کرده بی سرو صدا و دور از چشم ما انسان ها آنها را می خورند. همچنین حمله موریانه ها به تاسیسات صنعتی نظیر تیرهای چوبی برق و مخابرات انبارهای تسلیحات نظامی، موزه ها، کتابخانه ها و فضاهای بایگانی اسناد، گاه غیر قابل جبران بوده و یک فاجعه ملی بحساب می آید. این خسارت به ویژگی موریانه ها از نظر روش تغذیه آنها و قدرت هضم وجذب مواد سلولزی باز می گردد که بعضاً در دیگر انواع حشرات این توانایی تا به این حد دیده نمی شود.
∴ مهار موریانه های زیرزمینی از آنجا که موریانه های زیرزمینی بیش از انواع دیگر به تاسیسات ساختمانی در شهرها و روستاها خسارت وارد می کنند مهار این نوع موریانه ها در فضاهای مسکونی یکی از دغدغه های محققین و مردم در مناطق آلوده به موریانه است. بطورکلی برنامه مهار این آفت در محیط های شهری شامل سه استراتژی «اقدامات پیشگیرانه قبل از ساختمان و شهرسازی»، «روش های مهار پس از ساخت و ساز» و «اقدامات قرنطینه ای» به شرح زیر است:
1/ روش های پیشگیرانه این روش بهترین روش برای جلوگیری از حمله و خسارت ناشی از حضورموریانه هاست که شامل روش های زیر است:
1 / 1 بررسی منطقه آلوده وتخمین آلودگی: اگرچه انسان قادر به ساخت و ساز در هر مکانی است اما باید به این نکته توجه کرد که ورود انسان به مناطقی که موریانه ها به طور طبیعی در آنها زندگی می کنند به معنی یک مخاطره بالقوه برای آلودگی های وسیع بعدی است. به عبارت بهتر زمانی که موریانه ها قلمرویی را برای زندگی خود انتخاب کرده اند حضور انسان در چنین مکان هایی به معنی زحمت و دردسر زیاد به منظور پیشگیری خسارت این حشره است.
لذا ترجیحا نباید در چنین مکان هایی اقدام به ساخت و ساز نمود. عملا این بررسی ها در زمینه آمایش سرزمین ها انجام می شود.
1 / 2پاکسازی: زمانی که محدوده ساخت و سازها بررسی و شدت آلودگی اولیه به کلنی های موریانه تعیین شد باید نسبت به پاکسازی منطقه از منابع غذایی حشره با دقت اقدام کرد. اگرچه موریانه ها با جستجوی منابع غذایی ممکن است مسافتهای طولانی را در زیر زمین طی کرده و خود را به ساختمانها برسانند اما حذف مواد باقیمانده که می توانند مأمن حشره یا لانه آن باشند کمک موثری است که باید قبل از شروع ساختمان سازی بدان عمل شود. چنانچه در بررسی منطقه کلنی های فعال مشاهده شود باید با روش های مطمئن مکانیکی و شیمیایی نسبت به نابودی این کلنی ها قبل از ساخت و ساز اقدام نمود.
1 / 3کاهش رطوبـت در اطراف ساختمان ها: رطوبت از عوامل مهم در افزایش یا کاهش جمعیت موریانه هاست. چنانچه ساختمانها در محلهایی قرار دارند که خاک بدلیل وجود فاضلابها یا آبهای زیرزمینی رطوبت بالایی دارد، باید ابتدا با زهکشی کامل نسبت به کاهش رطوبت و خشک کردن زمین اقدام نمود. تصور برخی این است که خیس کردن زمین باعث دور شدن موریانه است اگرچه ممکن است برای مدت کوتاهی حضور حشره را کمرنگ نماید اما مرطوب شدن زمین باعث بهبود شرایط زندگی حشره است.
1 / 4کاربرد مصالح ضد رطوبت: اکثر مصالح به کار رفته در ساختمان ها دارای خلل و فرجی هستند که باعث جذب آب و انتقال آن به سطوح دیگر می شوند، در چنین حالتی باید از مصالحی استفاده کرد که عایق رطوبت باشند.
1 / 5عایق بندی شبکه آبرسانی و فاضلاب: از جمله عواملی که به موریانه برای رخنه در ساختمانها کمک می کنند نقص لوله های آب و کانال های فاضلاب است. غالبا این شبکه ها دارای نشتی هستند و نیز از محل اتصالات آن ها فضاهای کافی برای ورود موریانه و ایجاد دالان های ارتباطی تامین می گردد. به همین خاطر باید این لوله ها خصوصا در محل انشعابات و اتصالات کاملا عایق بندی شوند.
1 / 6ایجاد سد ضدعفونی: در برخی مکان ها ضرورت دارد تا علاوه بر عایق کاری ها نسبت به سم پاشی فونداسیون و کف ساختمان و ضدعفونی مصالح آن ها اقدام نمود. در چنین حالتی باید از سموم مناسب استفاده کرد.
1 / 7 حفاظت از بخش های چوبی ساختمان: چوب هایی که در ساختمان به کار می روند از مهم ترین منابع غذایی حشره به شمار می روند که باید دور از دسترس حشره نگهداری شده و یا به اشکال مختلف در مقابل آن ضدعفونی شوند.
∴ شیوه های عمده ضدعفونی چوب ها و ایزوله کردن آن ها به شرح زیر است:
ایزولاسیون با مواد نفتی: این روش که از دیر باز مورد توجه انسان بوده است و غیر از ساختمان ها در ضدعفونی تیرهای برق و مخابرات و تراول های راه آهن از آن استفاده می شده، روش ساده قیر اندود کردن است. چوب های قیر اندود بوی بدی داشته و قابل استفاده در فضاهای داخل ساختمان ها نیستند. نکته جالب اینکه در برخی مناطق که تراکم جمعیت حشره بالاست عملا گروهی از موریانه ها حتی به چنین چوبهایی نیز حمله کرده و پس از پیدا کردن راه نفوذ به آن ها از قسمت های میانی که ماده نفتی بدان ها نرسیده می خورند.
در این حالت گویا افرادی از جمعیت، فداکارانه با خوردن چوب های آغشته به قیر با مرگ خود راه بقیه را می گشایند. امروزه با جایگزین شدن تیرها و تراول های سیمانی عملا منبع غذایی حشره از او گرفته شده است و روش قیر اندود کردن مورد استفاده ای ندارد.
ضدعفونی با مواد شیمیایی:
تعدادی از مواد شیمیایی که در دو گروه قابل حل در آب و حلال های آلی طبقه بندی می شوند برای ضدعفونی چوبهای ساختمانی بکار می روند. این مواد چنانچه به خوبی جذب چوب شوند اثر نامطلوب محیطی نداشته و ماندگار هستند.
از موثرترین مواد قابل حل در آب می توان «آرسنات مس» و «کروم» را نام برد.
ضدعفونی با پرتو رادیو اکتیو:
از کار آمد ترین روش های ضدعفونی چوب های ساختمان، دربها و حتی دکوراسیون ها استفاده از پرتو رادیو اکتیو است. در این شیوه انواع چوب ها تحت تابش دوز مشخصی از پرتو گاما قرار می گیرند که این عمل تغییراتی را در ساختار ملکول های چوب ایجاد می کند که بشدت سخت می شوند و آرواره های موریانه ها دیگر قدرت جویدن چنین چوبهایی را نخواهد داشت.
استفاده ازچوب درختان مقاوم به موریانه:
برخی از چوبها به ذات خود، کمتر مورد خسارت واقع می شوند. این گونه چوبها طبیعتا مقاوم به تغذیه حشره هستند و این مطلب به نوع درختان بر می گردد به طوری که چوب برخی درختان دارای مواد دور کننده یا ضدتغذیه حشرات و از جمله موریانه هستند.
طبعا کاربرد چوب این درختان در ساختمان سازی عامل بازدارنده ای است که البته میزان این بازدارندگی نیاز به تحقیق دارد.
2/ روش های مهار پس از ساخت در این استراتژی شبیه به استراتژی قبل از ساخت، مهمترین اصل بررسی دقیق منطقه آلوده و تعیین میزان آلودگی است. لذا در قدم اول باید ساختمانها، خصوصاً قسمت های مخفی آنها پس از ساخت، دائماً و بطور دقیق بررسی شوند.
در این مورد ابتدا با وارسی دقیق ساختمان، میزان آلودگی، شدت فعالیت تخریبی حشره، تراکم جمعیت و نحوه ی پراکنش و توزیع کلنی و دالان های ارتباطی را تشخیص داده و بعد نسبت به هر عمل بازدارنده ای اقدام می نمایند. از سوی دیگر مردم عموماً با انجام اقدامات مهار حشره در پیرامون منازل سعی در حذف این آفت از محیط زندگی خود دارند در حالیکه از موارد فوق الذکر اطلاعی نداشته، بدون شناخت کافی از شرایط حشره و بی توجه به کانون های اصلی حضور آن به یک مبارزه سطحی مبادرت میکنند.
از همین رو در غالب موارد پس از یک مرحله عملیات سم پاشی مجدداً شاهد حضور و تشدید فعالیت آفت هستند. باید دقت کرد که آنچه ما در محیط منزل خود می بینیم موریانه های کارگری هستند که فرمانده ی آنها ملکه ای است مولد، که ممکن است چند صد متر آن طرفتر در لانه زیرزمینی امن خود دائماً در حال تولید افراد کارگر جدید است و لذا کشتن چند کارگر در یک محل، اطمینانی برای ما در مورد ریشه کنی یا مهار موفق حشره حاصل نمیکند و به عبارت بهتر تا کلنی و ملکه باقی هستند شروع مجدد آلودگی قطعی است لذا برنامه مهار موفق حشره در ساختمان و مناطق آلوده دو مرحله اصلی دارد: «تشخیص آلودگی (محل کلنی و ملکه)» و «انجام اقدامات مهار آفت».
2 / 1 تشخیـص آلـودگـی: برای هر اقدامی در جهت مهار موفق آفت ابتدا باید محل کلنی، شدت آلودگی در قسمتهای مختلف ساختمان و فضاهای پیرامون آن و میزان حضور و فعالیت کلنی بررسی گردد. در این حالت نمونه برداری و ردیابی در ساختمانها و مناطق به صورت تصادفی با
روش های خاص انجام شده و اطلاعات آن ثبت می گردد. مشکل ترین قسمت کار مهار کلنی های فعال موریانه، دور از دسترس بودن لانه و عدم تشخیص محل دقیق آن است. اما با استفاده از شیوه نشان گذاری رادیو اکتیو و ردیابی ماده نشان در بـدن حشره
می توان به آسانی محل تردد و اختفاء موریانه ها را بدون هزینه بالا و آسیب به اماکن و محیط زیست پیدا نمود. در این روش با استفاده از فن آوری هسته ای ابتدا ماده رادیو اکتیو به موریانه خورانده می شود و سپس با استفاده از دستگاه تشخیص پرتو رادیو اکتیو (Tracer) موریانه های آلوده را تشخیص داده و آنها را تا لانه اصلی دنبال می کنند. با تعیین محل کلنی می توان به روش های مختلف از جمله شیمیایی یا مکانیکی کلنی را از بین برد. مواد رادیو اکتیو مورد استفاده، عموما دارای پرتو گاما هستند که برای انسان
بی خطر است.
2 / 2 اقدامات مهار آفت: اقدامات مهار موریانه بسته به شرایط اقلیمی و شدت آلودگی ها به روش های مختلف زیر انجام می شود:
الف/ جمـع آوری و رهـا سـازی (روش TTR): تله ها می توانند تعداد قابل توجهی از کارگران و سربازان را بخود جلب نمایند. طبعا با استفاده از این تله ها چه با مواد جلب کننده و چه بدون آنها می توان بخشی از جمعیت را از منابع غذایی موجود در ابنیه دور کرده و آنها را صید و سپس نابود کرد. اما در روش جمع آوری و رهاسازی از یک ویژگی رفتاری موریانه ها (لیسیدن بدن جهت تبادل اطلاعات لازم برای شناسایی یکدیگر) در کنار تله گذاری استفاده می شود.
ب/ استفـاده از طعمه مسموم:
این روش از اوائل دهه 80 متداول گردید. با توجه به آنکه سمپاشی مستقیم یا ایجاد سد حفاظتی با سموم در اطراف منازل دارای مخاطرات زیست محیطی بوده و سلامت مردم را تحت تاثیر قرار می دهد، روش طعمه گذاری با مواد جاذب حشره که باعث نابودی آنها می شوند کارایی بهتری داشته به محیط زیست چندان آسیبی وارد نمی کند. در این روش ماده غذایی آغشته به سم در داخل زمین و اطراف ساختمانها قرارداده می شود. پس از آن بدون آنکه ماده سمی انتشار پیدا کند، موریانه های کارگر به سمت آن جذب شده و با تغذیه از این منبع غذایی می میرند. طبعا با مرگ موریانه های کارگر که وظیفه جمع آوری غذا را برای سایر افراد کلنی دارند، این افراد هم بدلیل گرسنگی دچار مرگ و میر شده و به این صورت کلنی موریانـه نابود می گردد. کارایی این روش به مراتب بیشتر از سمپاشی مستقیم بوده و هزینه کمتری هم دارد. سموم گوارشی سمومی هستند که پس از خورده شدن باعث مسمویت غذایی و نتیجتا مرگ حشره می شوند. این مواد خاصیت کشندگی آرامی دارند به طوری که موریانه ها پس از 60-90 روز از تغذیه آنها مسموم شـده و می میرند. سمومی مانند Sulfuramid و Sodium borat در این گروه استفاده می شوند.
ج/ روش مهـار زیستـی ( کنتـرل بیولوژیک): موریانه ها نیز مانند تمامی موجودات زنده دارای دشمنـانی از گروه های مختـلف جانوری و میکروبی هستند که باعث مرگ آنها می شوند. این دشمنان طبیعی در دو گروه شکارچیان و عوامل بیماری زا قرار می گیرند.
د/ روش شیمیـایی:
اگرچه این روش تنها روش مرسوم کنترل حشره است اما باعث ایجاد مقاومت در آفت و تخـریب منابـع زیست محیـطی می گردد. در این شیوه بر استفـاده از سمـوم بی خطر برای انسان و محیط زیست و کاربرد ادوات دقیق و متدهای جایگزین سمپاشی مستقیم تاکید می شود.
هـ/ روش مهـار فیـزیکـی:
این روش که از دیرباز مورد توجه دانشمندان بوده شامل ایجاد موانع فیزیکی در مسیر لانه موریانه ها و نیز استفاده از امواج رادیویی و صوتی جهت دور کردن آنهاست. هر گونه شیئی که موریانه ها قادر به نفوذ در آن نباشند می تواند یک بازدارنده فیزیکی باشد. برای مثال در یک بررسی از ذرات شن به گونه ای که آرواره های کارگران قدرت جابجا کردن آنها را نداشته باشد استفاده شده است. امواج رادیویی با طول موج کوتاه نیز بدلیل حرارتی که تولید می کنند باعث مرگ موریانه ها می شوند که البته این روش بیشتر در مقابله با موریانه های چوب زی استفاده می شود و نیاز به تجهیزات پیشرفته دارد. فرکانس های غیر قابل تحمل صوتی برای حشرات نیز می تواند باعث فرار یا مرگ آنها شود. لذا در مواردی دستگاه های صوتی انتشار امواج با طیف شنیداری موریانه ابداع گردیده است که فرکانس آن برای انسان قابل دریافت نیست ولی باعث فرار حشره می شود. البته کارایی این تجهیزات و روش نیز بسیار اختصاصی و محدود است.
2/ اقـدامات قـرنطینـه ای
اساس انتشار موریانه ها از محلی به محل دیگر در شرایط طبیعی، رفتار جستجوگری کارگران و نیز استقرار افراد مولد جنسی در مکانهای جدید پس از پرواز جفت گیری است که درحالت اول انتشار با سرعت کم و در محدوده های لانه اصلی صورت می گیرد اما درحالت دوم انتشار وسعت بیشتری دارد. اما عملاً آلودگی های وسیع و بی مقدمه به موریانه در یک ناحیه جدید به دخالت عوامل انسانی بر می گردد. به عبارت بهتر این ما انسان ها هستیم که نادانسته به دست خود سبب انتشار وسیع این آفت می شویم و لذا باید به قرنطینه یا عدم ورود موریانه به مکان های جدید توجه جدی داشت. قرنطینه موریانه ها می تواند به مراقبت های ساده ای در سطح مناطق نیز مربوط باشد که تاثیری بزرگ در کاهش انتشار این حشره خواهد داشت. این مراقبت ها در واقع به عنوان یک روش موثر مهار موریانه یا روش مهار بهداشتی حشره شناخته می شوند که سبب جلوگیری از انتشار حشره در دو بخش فضاهای سبز و پیرامونی منازل و در داخل ساختمان ها خواهد شد.
این اقدامات عبارتند از:
الف- مراقبت در فضاهای سبز و پیرامونی
موریانه های زیرزمینی و چوب خشک و تر ارتباط نزدیکی با گیاهان مختلف موجود در فضاهای سبز منازل و پارک ها دارند. به تعبیر بهتر انواع مختلف گیاهان می توانند به عنوان منبع غذایی برای این موریانه ها به حساب آیند. لذا باید مراقبت های زیر را در این مورد به عمل آورد: 1/ عدم تهیه گیاه ازمناطق مشکوک به آلودگی برای کاشت در مناطق دیگر. 2/ جلوگیری از انتشار موریانه ها هنگام کاشت گیاهان. 3/ ضدعفونی کودهای دامی و خاک برگ ها. 4/ مراقبت از وسایل باغبانی.
ب- در ساختمان ها 1/ عدم جابجایی خاک و مصالح ساختمانی آلوده. 2/ عدم استفاده از دکورها و مبلمان آلوده. 3/ حذف چوب و لوازم چوبی غیرقابل استفاده. 4/ حذف البسه، کتاب ها، کاغذ و کارتنهای بی استفاده.
منـابع: پروژه پژوهشی بررسی مقدماتی آلودگی منطقه مسکونی پتروشیمی بندرامام به موریانه با استفاده از مدیریت ساکنین؛ مهدی ضرابی؛ دانشگاه تهران
تهیه کننده :کارگروه بهداشت محیط؛ جشنواره سلامت ؛ اردیبهشت 1392
