اخبار

راهکارهای کاهش تنش برای کارکنان نوبتکار

تصویر مربوط به مقاله راهکارهای کاهش تنش کارکنان-انتشارات حک
درحال حاضر بخش قابل توجهی از فرایند های تولیدی به نوبتکاری (SHIFT WORK) اختصاص داشته و به تبع آن توجه به وضعیت کارکنــان نوبتکار اهمیت بالایی پیدا می کند.
در ایران نیز صنایعی چون نفت، پتروشیمی و سیمان در بخش تولیدی و بیمارستانها، فرودگاه و نیروی انتظامی در بخش خدمات از نوبت کاری استفاده می کنند. از سوی دیگر مشکلاتی مانند تنش شغلی، خستگی، نارضایتی از کار و… در شرایط نوبتکاری بیشتر بروز می کند.
نوشتار حاضر ضمن معرفی اجمالی سیستم های نوبتکاری و عوامل تنش زا و کاهنده رضایت شغلی ناشی از چنین شرایطی، به بیان راهکارهای بهبود شرایط کاری و رضایتمندی کارکنان نوبتکار باتوجه به تجربیات دیگر کشورها می پردازد.

∴ سیستم نوبتکاری:

تصویر مربوط به مقاله راهکار های کاهش تنش و استرس در کارکنان نوبتکار- انتشارات حک

سیستم نوبتکاری عبارت است از دوره های زمانی که در 24 ساعت شبانه روز، افراد به کار مشغول هستند، یعنی 8 ساعت شیفت صبح، 8 ساعت شیفت عصر و 8 ساعت شیفت شب و یا دو شیفت 12 ساعته. این سیستم در بخش تولید در جاهایی که نظام تولیدی پیوسته است، مانند پالایشگاه ها، صنایع پتروشیمی، کارخانه های سیمان و… و در بخش خدمات مانند بیمارستان ها، نیروی انتظامی، فرودگاه ها و… به کار می رود.
شیفت های کاری به دو صورت ثابت و چرخشی است. در نوبتکاریهای کشورهای آمریکا و کانادا حدود 42 درصد افراد نوبتکار از سیستم نوبتکاری متغیر (چرخشی) استفاده می کنند.
طبیعی است در نوبتکاری ثابت عده ای همیشه شب کار خواهند بود و این مضرات زیادی برای آنها به همراه خواهد آورد. محدودیت ها و اقتضائات خاص نوبتکاری باعث شده تا هر کسی در این سیستم ها دوام نیاورد و مدیران را بر آن داشته تا درمورد بهبود وضعیت و شرایط شغلی افراد بررسی نموده  و راهکارهایی را ارائه دهند.
در این سیستم ها، خستگی، واماندگی، کسالت، انزوا، امراض روحی و روانی و بیماری های جسمی و بسیاری مسائل دیگر شایع و رایج است.
مطالعات انجام شده در صنایع پتروشیمی نیز نشان می دهد رضایت شغلی کارکنان بخش عملیاتی، از رضایت شغلی بخش ستادی کمتر است و اختلاف آن ها معنی دار است.
هرچند سیستم نوبتکاری به استفاده هرچه بیشتر و بهتــر از ماشین آلات و تولید بیشینه می انجامد، اما نباید فراموش کرد که معایب و مضراتی هم دارد که به طور خلاصه می توان آنها را به صورت زیر برشمرد:
1) شیـفت هـای ثـابت:
همانگونه که در بالا اشاره شد، در اینگونه موارد عده ای دائماً نوبتکار شبانه خواهند بود و کارهای شبانه، ساعت بیولوژیک بدن را، که زمان خواب، زمان غذا خوردن و زمان استراحت را تعیین می کند، به هم می زند و این وضعیت عوارض بسیاری دارد. ازطرف دیگر علاوه بر اختلال در سیستم خواب افراد، برنامه ارتباطات با خانواده و دیگر اقوام و آشنایان نیز مختل می شود. کم خوابی، کم اشتهایی و بیماریهای قلبی و حالت انزوا و گوشه گیری از دیگر علائم مشاهده شده در بین شب کاران است.
2) شیفـت های متغیـر و چرخـشی:
↵ شیفت چرخشی جلوگرد (Forward Rotating Shift) که به صورت شیفت صبح ،شیفت عصر ،شیفت شب می چرخد.
↵ شیفت چرخشی عقب گرد(Backward Rotating Shift) که عکس حالت اول انجام می گیرد.
مطالعات نشان می دهد رضایت شغلی و راحتی کارکنان در سیستم چرخش جلوگرد بیشتر از عقب گرد است. درکل، در این سیستم ها همه افراد نوبتکار به نحوی در مشکلات سهیم می شوند و تبعات منفی شیفت ثابت وجود ندارد اما ازطرف دیگر مشکلات عدیده ای چون به هم خوردن ریتم شبانه روزی، تنش، عوارض بهداشتی – ایمنی و کم خوابی را نیز به همراه دارد.
به هرحال در هر نوع از نوبتکاری معایب و مزایایی است و مدیر باید براساس تصمیم گیری و اهداف یکی را برگزیند. جدای از این مباحث، پاره ای از مشکلات به ساختار سازمانی و شرایط محیط کار و تناسب آن با سیستم نوبتکاری برمی گردد و مدیر می تواند به راحتی آنها را با اتخاذ تدابیری مرتفع گرداند.
ایـــن پیشنهادات درقالب توصیه هایی خواهدآمد.
∴ عوامل به وجود آورنده فشار عصبی و تنش در کار:
عوامل تنش زا تقریباً در زندگی همه افراد وجود دارد. محیط کاری نیز بنابه شرایط خود بی بهره از چنین عـواملی نیـست. اگر این عـوامل خارج از کنترل کارکنـان باشنـد به آسیـب های جدی منجر خواهد شد. لذا ضرورت دارد مدیران به ویژه در نظام های نوبتکاری، این عوامل و منابع استرس را شناخته و آنها را رفع یا کنترل کنند.
عوامل به وجود آورنده تنش به دو دسته فیزیکی و سازمانی تقسیم می شوند:
1) عوامل تنش زای جسمی و فیزیکی:
شامل صدا و دمای بیش از حد بالا یا بیش از حد پایین، لرزش های شدید و یا حتی سیستم شیفتی چرخشی و متغیر می باشد.
2) عوامل تنش زای سازمانی:
شامل مواردی چون خستگی، یکنواختی و عدم تنوع در کار، عدم رضایت شغلی، عدم امنیت شغلی، ابهام در مسئولیت، انزوا، میزان ریسک و خطر شغل است.
به نظر می رسد در صنایع نوبتکار امکان وقوع هر دو نوع عوامل وجود دارد و شاید نارضایتی کارکنان تاحدی به این مسائل مربوط باشد.
اگر بخواهیم به صورت بسیار خلاصه عوارض و تبعات بهداشتی – ایمنی ناشی از بروز و دوام تنش های شدید ومزمن در بین کارکنان را برشماریم، می توان گفت: بیماری های قلبی، فشارخون بالا، امراض گوارشی، جوش های پوستی، تنگی نفس، اختلالات عصبی و روانی، عدم تعادل در برقراری ارتباطات سودمند، خستگی، واماندگی، غیبت و جابجایی، اعتیاد به موادمخدر و مشروبات الکلی، افزایش ضایعات و تصادفات در کار و بسیاری موارد دیگر نمونه هایی هستند که مانع از تحقق اهداف سازمان و افراد می شوند.
 در رابطه با استرس کاری چند نکته قابل توجه است:
1/در شناسایی تنش شغلی چند فاکتور زیر باید مد نظر باشد:
 عوامل و علل تسهیل کننده تنش
محل بروز استرس
تناوب و شدت عوامل تنش زا
گستردگی مشکل
2/در شناخت و تشخیص تنش شغلی به شاخصهایی چون میزان بیماری، مرخصی های پزشکی، نرخ جابجایی، گزارشهای بخش ایمنی و بهداشت و دعاوی خطرات شغلی باید توجه کرد.
3/همکاری مدیران و کارکنان در کنار هم برای از بین بردن مشکلات لازم و ضروریست و بدون هریک از این دو، مشکل کماکان برجای خود باقی خواهدماند.
4/لازم است هرچند ماه یکبار ارزیابی دقیقی از وضعیت پرسنل نوبتکاری و مشکلات ایشان به عمل آید.
حال سوال اینجاست که باتوجه به عوامل تنش زا در سازمان ها، چه راهکارها و پیشنهادهایی برای مدیران صنایع نوبتکار در رابطه با برطرف کردن یا کاهش تنش و مشکلات در سیستم نوبتکاری می توان داشت، که ازطریق آنها نه تنها شرایط شغلی ارتقا و بهبود یابد، بلکه رضایت شغلی کارکنان بخش عملیاتی و نوبتکاری بالا رود.
از این حیث ما به بیان مشکلات سیستم های نوبتکاری پرداخته و راه حل هایی را نیز پیشنهاد می کنیم.
1/ خستگـی: در 88 درصد شرکت های نوبتکار آمریکا و کانادا، خستگی و افسردگی ناشی از کار، جزء مشکل ذکر شده است. این عامل که ناشی از یکنواختی، عدم تحرک، تکراری بودن کار، نیاز به دقت زیاد، تنش زا بودن کار است در سیستم های نوبتکاری شایع است.
2/عوارض جسمی: که ناشی از به هم خوردن چرخه شبانه روزی کارکنـان است و در نوبتـکاری های چـرخشی نیـز دیده مـی شود عبـارتند از:
 بیمـاری های قلبـی
 ناراحتـی های گـوارشی مانند کـم اشتـهایی، زخـم معده و…
 دیـابـت
اعتیـاد به سیـگار، مـوادمخـدر و مشـروبـات الـکلی
 فشـار خـون بـالا
 اختـلالات روانـی
انـزوا
3/ استرس کاری
4/عدم رضایت شغلی و احساس حقارت و خودکم بینی
5/آسیب پذیری درمقابل مشکلات جسمی و روحی
6/ اختلال در روند تعامل و برقراری ارتباط با دیگران از جمله خانواده

∴ پیشنهادات برای مدیریت سیستم نوبتکاری:

 

حال به طرح و ارائه توصیه ها و پیشنهادهایی برای رفع مشکلات و موانع پیش گفته در محیط کار و کم کردن عوارض منفی ناشی از نوبتکاری می پردازیم:
• وضعیت و شرایط نور، غذاخوری و تفریح و سرگرمی افراد بهبود یابد؛
درصورت امکان هر فرد بیش از دو شیفت شبانه پشت سر هم نداشته باشد؛
درصورت امکان هر فرد بیش از دو شیفت شبانه دوازده ساعته پشت سرهم نداشته باشد؛
 تقسیم روزهای مرخصی و تعطیلی بین شیفت ها، یعنی از جمع کردن روزهای مرخصی بپرهیزید زیرا احتمال تصادفات بالا می رود؛
اجازه استراحت، تفریح و ارتباط با کارکنان دیگر را به افراد بدهید؛
کارکنان را در ابتدای امر نسبت به عوارض احتمالی نوبتکاری مطلع سازید و مورد سبک زندگی خاص نوبتکاری را اعم از وعده های غذایی، شیوه خواب، ورزش و… به ایشان آموزش دهید؛
اصول ارگونومی را در محیط کار برای افراد اجرا کنید؛
توصیه ها و نکات بهداشتی را به صورت پوستر در اطراف سازمان بچسبانید و یا در پاکتهای حقوق و دستمزد، برای کارکنان بفرستید؛
• در بین کار اجازه خواب کوتاه به کارکنان بدهید؛ همان طورکه اکنون حدود 48 درصد کارخانه ها و شـرکت های نوبتکار، به افراد اجازه خواب در بین کار و در زمان استراحت و تفریح را می دهند.
• برای نوبتکاران بویژه کسانی که شب ها کار می کنند محیطی را فراهم سازید که به فعالیت و نرمش و ورزش بپردازند؛
از بی سیم در شیفت شبانه استفاده کنید تا امنیت و برقراری ارتباط سریع تسهیل گردد؛
• معاینات سالانه دقیقی از کارکنان به عمل آورید؛
سیستـم نوبتـکاری چرخشی جـلوگرد (صبح، عصر، شب) را به جـای نوبتکاری چـرخشی عقـب گرد (شب، عصر، صبح) جایگزین کنید؛
• برنامه ایمنی دررابطه با رفتار افراد را به اجرا درآورید؛
• گروه های ایمنی تشکیل دهید که مسائل شیفتهای مختلف را بررسی کنند؛
• برای انتخاب افراد شیفت کار معاینات بدو استخدام مخصوص مدنظر قرار گیرد و پزشک متخصص طب صنعتی صلاحیت وی را تایید نماید.
• مواد آموزشی نوبتکاران را افزایش دهید؛
• تدبیری بیندیشید که مدیران بخش منابع انسانی، عصرها و شبها بیشتر حضور داشته باشند؛
درکنار قهوه و چای، تغذیه شکلات های مقوی در برنامه قرار دهید؛
 از اضافه کاری های زیادی پرهیز کنید؛
گاهی خط تولید را بدون اطلاع قبلی تعطیل کنید ( البته اگر هزینه آن بالا نیست)
به افرادی که یک فصل را بدون غیبت در کار شرکت کرده اند پاداش خوب بدهید؛
 اتاق هایی برای «چرت بین کار» با صندلی های راحت و محیط ساکت آماده سازید؛
• اجازه دهید افراد شیفتهای خود را با هم جابجا و یا معامله کنند؛
کارکنان را در تصمیم گیری ها دخالت دهید؛
در برخی آموزش ها از کارکنان برای آموزش استفاده کنید؛
خبرنامه ای حاوی تذکر نکات مهم و مفید برای کارکنان نوبتکار منتشر سازید؛
از سری برنامه های کمک به کارکنان برای سازگار کردن افراد با عوامل تنش زا استفاده کنید؛
از چرخش شغلی بین نوبتکاران برای افزایش تنوع، کــارایی و رضایت شغلی استفاده کنید.
البته به کارکنان نیز توصیه می گردد نکات زیر را جدی گرفته و اجرا نمایند تا وضعیت کاری و روحی آنها بهبود یابد:

تصویر مربوط به وضعیت روحی و کاری کارمندان- انتشارات حک

 محل بسیار آرام و ساکتی برای خواب خود درنظر بگیرید و سعی کنید هر نوع عامل ایجاد صوت و به هم زننده آرامش را از اطراف خود حذف نمایید.
اگر جزء نوبتکاران بویژه شب کاران هستید به ورزش و تمرینات بدنی روزانه توجه بیشتری داشته باشید؛ حداقل پیاده روی، چرخیدن در اطراف، فعالیت با دوستان را از دست ندهید.
حتما رژیم غذایی تایید شده ای را تنظیم کرده و براساس آن جلو بروید؛ سعی کنید همیشه از سبزیجات و میوه های تازه استفاده کنید.
در سر کار برای خود تنوع ایجاد کنید، مثلاً گاهی قدم بزنید، گاهی به دستشویی رفته و آبی به صورت بزنید و نفسی تازه کنید، به نوار یا رادیو گوش دهید.
با خانواده خود آخر هفته ها به مسافرت و گردش رفته و کمبود ارتباطات را جبران کنید.
بعد از شیفت شبانه بلافاصله به رانندگی نپردازید.
کمتر از قرص های خواب آور استفاده کنید، به عبارت دیگر خود را به آنها عادت ندهید.
تا حد امکان از اضافه کاری بلافاصله بعد از شیفت بپرهیزید.

نتیجه گیری-انتشارات حک

تعداد بسیاری از شرکت ها و سازمان هایی که ازسیستم های نوبتکار به طور موقت یا دائمی بهره می برند، مشکلات مرتبط با منابع انسانی نوبتکاران بویژه در زمینه رضایتمندی ایشان، وجود روشها و راهکارهای تجربه شده در دنیا جـهت ارتقـا بهره وری و رضایتمندی، همه بر استفـاده از چنین راهکارهایی که برخی از مهمترین آنها در این کتابچه مورد بررسی قرار گرفته، دلالت می کند.