درحال حاضر بخش قابل توجهی از فرایند های تولیدی به نوبتکاری (SHIFT WORK) اختصاص داشته و به تبع آن توجه به وضعیت کارکنــان نوبتکار اهمیت بالایی پیدا می کند.
در ایران نیز صنایعی چون نفت، پتروشیمی و سیمان در بخش تولیدی و بیمارستانها، فرودگاه و نیروی انتظامی در بخش خدمات از نوبت کاری استفاده می کنند. از سوی دیگر مشکلاتی مانند تنش شغلی، خستگی، نارضایتی از کار و… در شرایط نوبتکاری بیشتر بروز می کند.
نوشتار حاضر ضمن معرفی اجمالی سیستم های نوبتکاری و عوامل تنش زا و کاهنده رضایت شغلی ناشی از چنین شرایطی، به بیان راهکارهای بهبود شرایط کاری و رضایتمندی کارکنان نوبتکار باتوجه به تجربیات دیگر کشورها می پردازد.
∴ سیستم نوبتکاری:
سیستم نوبتکاری عبارت است از دوره های زمانی که در 24 ساعت شبانه روز، افراد به کار مشغول هستند، یعنی 8 ساعت شیفت صبح، 8 ساعت شیفت عصر و 8 ساعت شیفت شب و یا دو شیفت 12 ساعته. این سیستم در بخش تولید در جاهایی که نظام تولیدی پیوسته است، مانند پالایشگاه ها، صنایع پتروشیمی، کارخانه های سیمان و… و در بخش خدمات مانند بیمارستان ها، نیروی انتظامی، فرودگاه ها و… به کار می رود.
شیفت های کاری به دو صورت ثابت و چرخشی است. در نوبتکاریهای کشورهای آمریکا و کانادا حدود 42 درصد افراد نوبتکار از سیستم نوبتکاری متغیر (چرخشی) استفاده می کنند.
طبیعی است در نوبتکاری ثابت عده ای همیشه شب کار خواهند بود و این مضرات زیادی برای آنها به همراه خواهد آورد. محدودیت ها و اقتضائات خاص نوبتکاری باعث شده تا هر کسی در این سیستم ها دوام نیاورد و مدیران را بر آن داشته تا درمورد بهبود وضعیت و شرایط شغلی افراد بررسی نموده و راهکارهایی را ارائه دهند.
در این سیستم ها، خستگی، واماندگی، کسالت، انزوا، امراض روحی و روانی و بیماری های جسمی و بسیاری مسائل دیگر شایع و رایج است.
مطالعات انجام شده در صنایع پتروشیمی نیز نشان می دهد رضایت شغلی کارکنان بخش عملیاتی، از رضایت شغلی بخش ستادی کمتر است و اختلاف آن ها معنی دار است.
هرچند سیستم نوبتکاری به استفاده هرچه بیشتر و بهتــر از ماشین آلات و تولید بیشینه می انجامد، اما نباید فراموش کرد که معایب و مضراتی هم دارد که به طور خلاصه می توان آنها را به صورت زیر برشمرد:
1) شیـفت هـای ثـابت:
همانگونه که در بالا اشاره شد، در اینگونه موارد عده ای دائماً نوبتکار شبانه خواهند بود و کارهای شبانه، ساعت بیولوژیک بدن را، که زمان خواب، زمان غذا خوردن و زمان استراحت را تعیین می کند، به هم می زند و این وضعیت عوارض بسیاری دارد. ازطرف دیگر علاوه بر اختلال در سیستم خواب افراد، برنامه ارتباطات با خانواده و دیگر اقوام و آشنایان نیز مختل می شود. کم خوابی، کم اشتهایی و بیماریهای قلبی و حالت انزوا و گوشه گیری از دیگر علائم مشاهده شده در بین شب کاران است.
2) شیفـت های متغیـر و چرخـشی:
↵ شیفت چرخشی جلوگرد (Forward Rotating Shift) که به صورت شیفت صبح ،شیفت عصر ،شیفت شب می چرخد.
↵ شیفت چرخشی عقب گرد(Backward Rotating Shift) که عکس حالت اول انجام می گیرد.
مطالعات نشان می دهد رضایت شغلی و راحتی کارکنان در سیستم چرخش جلوگرد بیشتر از عقب گرد است. درکل، در این سیستم ها همه افراد نوبتکار به نحوی در مشکلات سهیم می شوند و تبعات منفی شیفت ثابت وجود ندارد اما ازطرف دیگر مشکلات عدیده ای چون به هم خوردن ریتم شبانه روزی، تنش، عوارض بهداشتی – ایمنی و کم خوابی را نیز به همراه دارد.
به هرحال در هر نوع از نوبتکاری معایب و مزایایی است و مدیر باید براساس تصمیم گیری و اهداف یکی را برگزیند. جدای از این مباحث، پاره ای از مشکلات به ساختار سازمانی و شرایط محیط کار و تناسب آن با سیستم نوبتکاری برمی گردد و مدیر می تواند به راحتی آنها را با اتخاذ تدابیری مرتفع گرداند.
ایـــن پیشنهادات درقالب توصیه هایی خواهدآمد.
∴ عوامل به وجود آورنده فشار عصبی و تنش در کار:
عوامل تنش زا تقریباً در زندگی همه افراد وجود دارد. محیط کاری نیز بنابه شرایط خود بی بهره از چنین عـواملی نیـست. اگر این عـوامل خارج از کنترل کارکنـان باشنـد به آسیـب های جدی منجر خواهد شد. لذا ضرورت دارد مدیران به ویژه در نظام های نوبتکاری، این عوامل و منابع استرس را شناخته و آنها را رفع یا کنترل کنند.
عوامل به وجود آورنده تنش به دو دسته فیزیکی و سازمانی تقسیم می شوند:
1) عوامل تنش زای جسمی و فیزیکی:
شامل صدا و دمای بیش از حد بالا یا بیش از حد پایین، لرزش های شدید و یا حتی سیستم شیفتی چرخشی و متغیر می باشد.
2) عوامل تنش زای سازمانی:
شامل مواردی چون خستگی، یکنواختی و عدم تنوع در کار، عدم رضایت شغلی، عدم امنیت شغلی، ابهام در مسئولیت، انزوا، میزان ریسک و خطر شغل است.
به نظر می رسد در صنایع نوبتکار امکان وقوع هر دو نوع عوامل وجود دارد و شاید نارضایتی کارکنان تاحدی به این مسائل مربوط باشد.
اگر بخواهیم به صورت بسیار خلاصه عوارض و تبعات بهداشتی – ایمنی ناشی از بروز و دوام تنش های شدید ومزمن در بین کارکنان را برشماریم، می توان گفت: بیماری های قلبی، فشارخون بالا، امراض گوارشی، جوش های پوستی، تنگی نفس، اختلالات عصبی و روانی، عدم تعادل در برقراری ارتباطات سودمند، خستگی، واماندگی، غیبت و جابجایی، اعتیاد به موادمخدر و مشروبات الکلی، افزایش ضایعات و تصادفات در کار و بسیاری موارد دیگر نمونه هایی هستند که مانع از تحقق اهداف سازمان و افراد می شوند.
در رابطه با استرس کاری چند نکته قابل توجه است:
1/در شناسایی تنش شغلی چند فاکتور زیر باید مد نظر باشد:
• عوامل و علل تسهیل کننده تنش
• محل بروز استرس
• تناوب و شدت عوامل تنش زا
• گستردگی مشکل
2/در شناخت و تشخیص تنش شغلی به شاخصهایی چون میزان بیماری، مرخصی های پزشکی، نرخ جابجایی، گزارشهای بخش ایمنی و بهداشت و دعاوی خطرات شغلی باید توجه کرد.
3/همکاری مدیران و کارکنان در کنار هم برای از بین بردن مشکلات لازم و ضروریست و بدون هریک از این دو، مشکل کماکان برجای خود باقی خواهدماند.
4/لازم است هرچند ماه یکبار ارزیابی دقیقی از وضعیت پرسنل نوبتکاری و مشکلات ایشان به عمل آید.
حال سوال اینجاست که باتوجه به عوامل تنش زا در سازمان ها، چه راهکارها و پیشنهادهایی برای مدیران صنایع نوبتکار در رابطه با برطرف کردن یا کاهش تنش و مشکلات در سیستم نوبتکاری می توان داشت، که ازطریق آنها نه تنها شرایط شغلی ارتقا و بهبود یابد، بلکه رضایت شغلی کارکنان بخش عملیاتی و نوبتکاری بالا رود.
از این حیث ما به بیان مشکلات سیستم های نوبتکاری پرداخته و راه حل هایی را نیز پیشنهاد می کنیم.
1/ خستگـی: در 88 درصد شرکت های نوبتکار آمریکا و کانادا، خستگی و افسردگی ناشی از کار، جزء مشکل ذکر شده است. این عامل که ناشی از یکنواختی، عدم تحرک، تکراری بودن کار، نیاز به دقت زیاد، تنش زا بودن کار است در سیستم های نوبتکاری شایع است.
2/عوارض جسمی: که ناشی از به هم خوردن چرخه شبانه روزی کارکنـان است و در نوبتـکاری های چـرخشی نیـز دیده مـی شود عبـارتند از:
• بیمـاری های قلبـی
• ناراحتـی های گـوارشی مانند کـم اشتـهایی، زخـم معده و…
• دیـابـت
• اعتیـاد به سیـگار، مـوادمخـدر و مشـروبـات الـکلی
• فشـار خـون بـالا
• اختـلالات روانـی
• انـزوا
3/ استرس کاری
4/عدم رضایت شغلی و احساس حقارت و خودکم بینی
5/آسیب پذیری درمقابل مشکلات جسمی و روحی
6/ اختلال در روند تعامل و برقراری ارتباط با دیگران از جمله خانواده
∴ پیشنهادات برای مدیریت سیستم نوبتکاری: